Compenserende software effectief bij dyslexie
De inzet van compenserende software is een van de mogelijkheden om leerlingen met dyslexie bij het lezen en schrijven van teksten te ondersteunen. Er zijn diverse hulpmiddelen beschikbaar, maar in het onderwijs maken leerlingen er niet altijd gebruik van.
Allerlei opvattingen spelen daarbij een rol, zoals ook vragen over de effectiviteit. In opdracht van het NKD en Dyslexie Centraal is een literatuurstudie naar de effectiviteit van deze software uitgevoerd.
Door Femke Scheltinga
Het aantal hulpmiddelen dat beschikbaar is, neemt in de laatste decennia toe. Er komen steeds nieuwe producten bij. Sommige moeten tegen betaling worden aangeschaft, maar er komen ook steeds meer gratis (online) programma’s en apps voor tablet of telefoon beschikbaar.
Veel hulpmiddelen zijn gericht op de ondersteuning van het leesproces door de tekst gesproken aan te bieden. De leerling ervaart namelijk minder last van decodeerproblemen als hij gelijktijdig naar de tekst kan luisteren. Zo kan de leerling zich beter richten op de betekenis van de tekst.
Naast hulpmiddelen bij het lezen zijn er ook producten die ondersteuning bieden bij het schrijven (woordvoorspelling, woordenboek, spellingcontrole). Dikwijls maakt dit type hulp deel uit van tekst-naar-spraak voorzieningen. Maar denk ook aan spraak-naar-tekst ondersteuning waarbij de leerling een tekst kan inspreken.
Opvattingen
Ondanks de beschikbaarheid van veel verschillende hulpmiddelen, maakt het onderwijs nog slechts beperkt gebruik van deze mogelijkheden voor leerlingen met dyslexie. Daarvoor noemen betrokkenen verschillende redenen. Zo wordt vaak gedacht dat leerlingen door de inzet van ict hun leesvaardigheid onvoldoende oefenen en onderhouden. Men veronderstelt dat de hulp alleen compenserend werkt, zonder een remediërend effect te hebben. Leerlingen krijgen daarom vaak pas laat, aan het einde van het basisonderwijs of in het voortgezet onderwijs, toegang tot compenserende software.
Wanneer een school ict als hulpmiddel inzet, zien we dat meestal slechts één vorm van hulp beschikbaar is. Er vindt weinig differentiatie plaats. Leerlingen maken gebruik van software bij dezelfde taken en met dezelfde faciliteiten.
Compenseren heeft remediërende effecten
Het meeste onderzoek zoekt antwoord op de vraag over de effectiviteit van tekst-naar-spraak hulpmiddelen. Daarbij wijzen studies op zowel compenserende als remediërende effecten. Het leesbegrip neemt toe bij leerlingen met dyslexie als ze naar gesproken tekst kunnen luisteren tijdens het lezen.
Er zijn ook studies die laten zien dat leerlingen hun vaardigheden verbeteren als ze een periode werken met een hulpmiddel. Zij presteren daarna zelfstandig, zonder hulp, beter op maten voor leesbegrip in combinatie met woordbegrip, woordherkenning en leesvloeiendheid. Bovendien tonen studies dat leerlingen meer vertrouwen krijgen en de leesmotivatie toeneemt. Onderzoek naar de effecten van hulpmiddelen laten wel veel wisselende resultaten zien.
Individuele variatie
In onderzoek worden allerlei factoren genoemd die mogelijk invloed hebben op de effectiviteit. Hoewel zowel jonge als oudere leerlingen van hulpmiddelen lijken te profiteren, hangt het effect samen met het niveau van de lees- en taalvaardigheid van de leerling. Jonge leerlingen moeten over voldoende basisvaardigheden in technisch lezen beschikken.
De inzet van alleen tekst-naar-spraak hulp volstaat niet voor het verbeteren van de technische leesvaardigheid als deze nog geen goede basis heeft. Bij oudere leerlingen laten studies zien dat de inzet van compenserende software vooral zin heeft bij teksten die zij zonder hulp moeilijk vinden om te lezen. Met andere woorden: de tekst-naar-spraak moet ‘nodig’ zijn en de inzet van een hulpmiddel is daarom niet bij elke tekst even effectief.
Leerlingen kunnen zelfs hinder ondervinden van de tekst-naar-spraak als het teksten zijn die ze zelfstandig kunnen lezen. Over het algemeen lijkt het erop dat leerlingen met de zwakste leesvaardigheid, het meest profiteren van tekst-naar-spraak ondersteuning.
Oefening en ondersteuning
Verschillend onderzoek laat zien dat leerlingen langere tijd met compenserende software moeten werken om positieve effecten te ervaren. Leerlingen moeten het hulpmiddel eerst goed leren kennen om er goed mee overweg te kunnen. Naarmate leerlingen beter in staat zijn om de software te gebruiken, gaan ze er vaker gebruik van maken en beoordelen de ondersteuning dan ook positiever. Dit wijst mogelijk op het belang van goede ondersteuning en oefening bij het gebruik.
Als leerlingen onvoldoende hulp krijgen bij het (juist) gebruik kan dit tot frustratie leiden. Dit geldt in het bijzonder als er dikwijls technische problemen zijn, maar ook als het programma veel functionaliteiten heeft waardoor het complex in gebruik is. Om van de hulpmiddelen te profiteren hebben leerlingen waarschijnlijk voldoende aanmoediging en ondersteuning vanuit het onderwijs nodig.
Implementatie van software
Concluderend, uit verschillend onderzoek blijkt dat de effecten van compenserende software overwegend positief zijn. De leeftijd van leerlingen lijkt daarbij geen grote rol te spelen, wel de leesvaardigheid en de teksten en taken waarbij ondersteuning wordt ingezet. Het lijkt van belang om rekening te houden met de individuele ondersteuningsbehoeften van leerlingen en hun persoonlijke voorkeuren. Dit kan veranderen over de tijd. Het is daarom van belang het gebruik van het hulpmiddel met de leerling te evalueren. Ook is instructie en oefening steeds belangrijk. Dit maakt deel uit van een goed implementatieplan.
Over Femke Scheltinga
Femke Scheltinga studeerde Fonetische Wetenschappen en Algemene Taalwetenschap. Bij het Expertisecentrum Nederlands deed ze onderzoek naar interventie en behandeling van leesproblemen en dyslexie. Nu werkt ze bij het ITTA (Instituut voor Taalonderzoek en Taalonderwijs van de UvA) en houdt ze zich bezig met projecten, gericht op training en advies en (praktijkgericht) onderwijsonderzoek. Een van haar huidige interessegebieden is dyslexie bij meer- en anderstaligen.
